ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ- ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ

Όπως στην αρχαιότητα έτσι και στη διάρκεια της βυζαντινής περιόδου, παράλληλα προς τη λόγια, συνεχίζεται η λαϊκή παραγωγή, δηλαδή το δημοτικό τραγούδι, συνδεδεμένο πάντα με τη μουσική και συχνά με το χορό.

Από την αρχαιότητα και από τα βυζαντινά χρόνια τα δείγματα δημοτικών τραγουδιών που μας διασώθηκαν είναι πολύ λίγα, συνήθως αποσπασματικά, και έφθασαν στα χέρια μας ως παραθέματα σε κείμενα συγγραφέων. Και τούτο, επειδή το ενδιαφέρον για τα δημοτικά τραγούδια και η συστηματική καταγραφή τους αρχίζει στα νεότερα χρόνια και κυρίως με την ανάπτυξη της επιστήμης της Λαογραφίας. Πολλά από τα δημοτικά τραγούδια που δημιουργήθηκαν στη βυζαντινή περίοδο έφτασαν ως τις μέρες μας με την προφορική παράδοση και φυσικά με αναπροσαρμογές, ανάλογα με την εποχή και με τον τόπο. Αλλα πάλι πλάστηκαν σε νεότερα χρόνια πάνω στον τύπο των παλαιότερων.

Συγκρίνοντας τα παλιότερα δείγματα δημοτικών τραγουδιών με τα νεότερα, διαπιστώνουμε ότι όλα ακολουθούν μερικούς βασικούς κανόνες στην τεχνοτροπία τους και παρουσιάζουν κοινά χαρακτηριστικά. Οι κυριότεροι από αυτούς τους κανόνες είναι οι εξής:

1. - Ο λιτός και πυκνός λόγος. Αποφεύγονται δηλαδή οι μακρηγορίες, τα επίθετα είναι ελάχιστα (συνήθως «χαρακτηριστικά») και ο λόγος συγκροτείται κυρίως με ουσιαστικά και ρήματα:

Σαρανταπέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες
γεφύρι -ν- εθεμέλιωναν στης Άρτας το ποτάμι.

2. - Η αρχή της ισομετρίας. Κάθε μετρική ενότητα (ημιστίχιο, στίχος ή δίστιχο) περιέχει ένα ολοκληρωμένο νόημα. Στους στίχους δηλαδή των δημοτικών τραγουδιών αποκλείονται οι διασκελισμοί. Δε θα συναντήσουμε λ.χ. ποτέ στίχους, όπου το νόημα να πηδάει στην επόμενη μετρική ενότητα, σαν κι αυτούς:

Καλότυχοι οι νεκροί που λησμονάνε
την πίκρια της ζωής. Όντας βυθίσει 
ο ήλιος και το σούρουπο ακλουθήσει...
(Λ. Μαβίλης, Λήθη)

 

3. - Η επανάληψη ή ολοκλήρωση του νοήματος του πρώτου ημιστίχιου στο δεύτερο:

Το Μάη επαντρεύτηκε, το Μάη γυναίκα πήρε...
 Να κατακάτσει ο κουρνιαχτός, να σηκωθεί η αντάρα.

 

4. - Το θέμα των άσκοπων ερωτημάτων:

Μην ο Καλύβας έρχεται, μην ο Λεβεντογιάννης;
Ούδ' ο Καλύβας έρχεται ούδ' ο Λεβεντογιάννης.

5. - Το θέμα του αδυνάτου:

Αν τρέμουν τ' άγρια βουνά, να τρέμει το γεφύρι
Κι αν πέφτουν τα άγρια πουλιά, να πέφτουν οι διαβάτες...

6. - Οι προσωποποιήσεις: Τα βουνά, τα πουλιά, τα δέντρα, τα άλογα κλπ., δηλαδή κάθε έμψυχο ή άψυχο μπορεί να μιλάει και να παίρνει μέρος στη δράση.

Όπως είπαμε παραπάνω, τα δημοτικά τραγούδια είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με τη μουσική, είναι αυτό που λέει το όνομά τους, τραγούδια. Παράγονται από λαϊκούς δημιουργούς συγχρόνως με τη μελωδία ή προσαρμόζονται νέοι στίχοι σε μελωδία γνωστή. Καθώς μεταδίδονται με την προφορική παράδοση από τόπο σε τόπο και από γενιά σε γενιά υφίστανται μεταβολές και έτσι δημιουργούνται διαφορετικές μορφές του ίδιου τραγουδιού (παραλλαγές). Είναι επίσης συνδεδεμένα με διάφορες κοινωνικές εκδηλώσεις: εργασίες (εργατικά), πορείες (του δρόμου), χορούς (χορευτικά), συμπόσια (της τάβλας), γάμους (του γάμου, του γαμπρού, της νύφης), αγερμούς παιδιών (κάλαντα), θανάτους (μοιρολόγια) κτλ.

Φυσικά εμείς εδώ τα μελετούμε μόνο ως «κείμενα» που έχουν καταγραφεί πιστά από διάφορους μελετητές. Μολονότι δημοτικά τραγούδια τραγουδιούνται ακόμη σε πολλά μέρη της πατρίδας μας, εντούτοις η παραγωγή τουςέχει πια σταματήσει, επειδή οι εκφραστικές ανάγκες των ανθρώπων θεραπεύονται από την προσωπική παραγωγή. Τα πιο πρόσφατα θεωρούνται αυτά που έδωσε ο ελληνοϊταλικός πόλεμος.

Ως προς το περιεχόμενό τους, διαιρούνται στις εξής κατηγορίες:

Α'. - Παραλογές. Είναι πολύστιχα αφηγηματικά τραγούδια που εξιστορούν δραματικές κυρίως περιπέτειες της ζωής, πραγματικές ή φανταστικές (κάποιο περιστατικό, μια παράδοση, ένα μύθο). Η μεγάλη ποικιλία των θεμάτων τους δυσκολεύει τη σαφή κατάταξή τους σε κατηγορίες: Μυθικά θέματα διάφορα, στοιχειά, δράκοι, λάμιες, δοκιμασίες της αγάπης, ανόσιοι έρωτες, αποπλανήσεις, ραδιουργίες, απιστίες, πιστές και άπιστες γνναίκες, δράματα τιμής, αναγνωρίσεις συζύγων και αδελφών, θρύλοι κτλ. είναι από τα πιο συνηθισμένα. Πάντως το ιδιαίτερογνώρισμα που χαρακτηρίζει αυτές τις διηγήσεις είναι το παραμυθικό στοιχείο. Και αυτός είναι ο λόγος που τα ονόμασαν «πλαστά».

Για την ιστορική και γεωγραφική τοποθέτηση των παραλογών δεν έχουμε ακριβείς μαρτυρίες. Αξιοσημείωτο πάντως είναι ότι οι παλαιότερες από αυτές έχουνμεγάλη ομοιότητα με τα ακριτικά τραγούδια (βλ. πιο κάτω). Θεωρούνται πάντως το παλαιότερο στρώμα των δημοτικών μας τραγουδιών. Είχαν μεγάλη διάδοση σε όλους τουςβαλκανικούς λαούς και παρουσιάζουν αναλογίες με παραδόσεις, μύθους, παραμύθια και τραγούδια των λαών της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης. Το γεγονός αυτό έδωσε αφορμή για πολλές συζητήσεις και έρευνες, όπως θα δούμε και στα επιμέρους σημειώματα που προτάσσονται στα τραγούδια που παραθέτουμε.

Β'. - Ακριτικά τραγούδια. Όπως και οι παραλογές, είναι από τα παλαιότερα δημοτικά μας τραγούδια. Η αρχή τουςμας οδηγεί στο Βυζάντιο. Συγκεκριμένα, η δημιουργία τουςοφείλεται στις ειδικές συνθήκες που επικρατούσαν στα ανατολικά σύνορα του κράτουςαπό τον 8ο αιώνα, κυρίως όμως από τον 9ο ως τον 11ο, εξαιτίας των σκληρών αγώνων των Βυζαντινών στην περιοχή αυτή εναντίον των Αράβων (Σαρακηνών).

Η αυτοκρατορία, για να αναχαιτίσει τις ληστρικές επιδρομές των Σαρακηνών ή Απελατών (ληστών), εμπιστεύτηκε τη φρούρηση των συνόρων στουςακρίτες (από τη λέξη «άκρα», τα σύνορα). Παραχωρούσε δηλαδή σε στρατιωτικούς, στις παραμεθόριες περιοχές κοντά στον Ευφράτη, στον Ταύρο και στον Αντίταυρο, μεγάλα αγροκτήματα να τα καλλιεργούν χωρίς να πληρώνουν φόρους, με την υποχρέωση όμως να αποκρούουν τις εχθρικές επιθέσεις. Έτσι δημιουργήθηκε στις περιοχές αυτές μια ισχυρή τοπική φεουδαρχία.

Οι ακρίτες ήταν υποχρεωμένοι από τις συνθήκες να ζουν σε διαρκή πολεμική ετοιμότητα. Οι επαρχίες τους είχαν τη μορφή στρατοπέδου. Όταν δεν ήταν απασχολημένοι με πολεμικές επιχειρήσεις, ασκούνταν στα όπλα, γυμνάζονταν ή συμμετείχαν σε επικίνδυνα κυνήγια άγριων ζώων, όπου επιδείκνυαν, εκτός από τη δεξιοτεχνία, τόλμη και ανδρεία. Τα κατορθώματά τους υμνήθηκαν σε τραγούδια που ανήκουν σε έναν ειδικό κύκλο τραγουδιών, τα Ακριτικά, που είχαν χαρακτήρα ηρωικό και μορφή επική.

Στην προσωπική ανδρεία των ακριτών η γόνιμη λαϊκή φαντασία έδωσε διαστάσεις υπερφυσικές. Ανάμεσα στους ήρωες των τραγουδιών αυτών αναφέρονται ο Κωσταντής ή Κωνσταντίνος, ο Ανδρόνικος, ο Σκληρόπουλος, ο Φωκάς, ο Πορφύρης κ. ά. Όλους όμως τους ξεπερνούσε ο Διγενής Ακρίτας, που έγινε το σύμβολο της υπεράνθρωπης ανδρείας.

Τα ακριτικά τραγούδια, που η αρχή τους τοποθετείται από τους περισσότερους μελετητές στο 10ο αι., έφτασαν ως εμάς με την προφορική παράδοση και έχουν υποστεί, όπως είναι φυσικό, αλλοιώσεις. Είναι τα πιο διαδεδομένα σε όλον τον ελληνισμό. Απλώθηκαν από τον Πόντο και την Καππαδοκία, όπου εμφανίστηκαν, ως την Ήπειρο, τα Ιόνια Νησιά, την Κρήτη και την Κύπρο. Είναι από ταωραιότερα δημοτικά τραγούδια με κύρια γαρακτηριστικά την ηρωική πνοή και την τολμηρήέκφραση. Τα ακριτικά τραγούδια με το πέρασμα του χρόνου ήταν φυσικό να αναπροσαρμόζονται, για να εκφράσουν ανάλογες περιστάσεις της εθνικής ζωής.

Γ΄. - Του Χάροντα - Του Κάτω Κόσμου. Τα δημοτικά τραγούδια που αναφέρονται στο Χάροντα ή στον Κάτω Κόσμο συνδέονται στενά με τα μοιρολόγια, συχνά μάλιστα ταυτίζονται στη χρήση. Πηγάζουν από την οδύνη που προξενεί στον άνθρωπο η εμπειρία του θανάτου.

Είναι όμως χαρακτηριστικό ότι μέσα από τα τραγούδια αυτά αναδύεται η βαθύτατη αγάπη για τη ζωή.

Δ΄. - Ιστορικά Τραγούδια. Ιστορικά θεωρούνται τα δημοτικά τραγούδια που έχουν ως θέμα τους ένα συγκεκριμένο γεγονός, εθνικό ή κοινωνικό, συνήθως επικαιρικό και θλιβερό (πολεμικές συγκρούσεις, πολιορκίες και αλώσεις πόλεων, επιδρομές ληστών και πειρατών, αιχμαλωσίες, επαναστάσεις και χαμένες μάχες, επιδημίες, πείνες και γενικά συμφορές όλων των ειδών). Σπάνια βρίσκει κανείς και τραγούδια που μιλούν για ευχάριστα περιστατικά και άλλα που κάνουν πολιτική σάτιρα, κυρίως σε εποχές έντονων πολιτικών αναβρασμών. Τέτοια είναι μερικά τραγούδια που μας παραδόθηκαν από τη βυζαντινή ακόμα εποχή, αλλά και τη νεότερη. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά, καθώς και η προσκόλληση στο θέμα, δίνουν στα ιστορικά τραγούδια πληροφοριακό χαρακτήρα και εμποδίζουν την έμπνευση να λειτουργήσει ποιητικά. Γι' αυτό και πολλά από αυτά δεν καταξιώνονται αισθητικά. Όταν όμως κατορθώνουν να εκφράσουν το θεμελιακό χαρακτήρα του συγκεκριμένου γεγονότος που εξιστορούν, πέρα από την απλή μαρτυρία του, φορτίζονται συγκινησιακά και φτάνουν σε υψηλές ποιητικές κορυφώσεις, όπως Το κρούσος της Αντριανούπολης, Σκλάβοι των Μπαρμπαρέσων, Της Δέσπως, Του Κιαμήλ Μπέη κ.ά.

Τα ιστορικά τραγούδια, σχεδόν στο σύνολό τους, δημιουργήθηκαν στα χρόνια μετά την Άλωση και κυρίως κατά τους αγώνες των Σουλιωτών ή της επανάστασης του 1821. Ελάχιστα αναφέρονται σε γεγονότα της εποχής μας (Μακεδονικός αγώνας, Μικρασιατική καταστροφή κτλ.).

Ε'. - Κλέφτικα τραγούδια. Τα κλέφτικα τραγούδια αποτελούν τη νεότερη και πιο πλούσια κατηγορία δημοτικών τραγουδιών. Είναι γέννημα της ζωής των κλεφτών και αρματολών την εποχή της τουρκοκρατίας. Γι' αυτό και προέρχονται από περιοχές της Ελλάδας, όπου δρούσαν οι κλεφταρματολοί: Πελοπόννησο, Στερεά, Ήπειρο, Θεσσαλία, Νότια Μακεδονία και Χαλκιδική.Τα τραγούδια αυτά εγκωμιάζουν τη ζωή και τα κατορθώματα των κλεφτών και αρματολών ή θρηνούν το θάνατό τους. Μολονότι ομως αναφέρονται σε ιστορικά γεγονότα, δεν είναι αφηγηματικά, δεν είναι έπη, αλλά «κυρίως άσματα»1. Από το γεγονός που έχουν ως υπόθεση παίρνουν μονάχα τον πυρήνα ή, το πολύ, τις κύριες γραμμές του εισάγοντας άφθονα λυρικά στοιχεία. Η έκφρασή τους είναι λιτή, αλλά γεμάτη πάθος, τόλμη και δραματικότητα. Διακρίνονται επίσης για την ακρίβεια στη διήγηση και την προσήλωση στα συγκεκριμένα πρόσωπα και πράγματα. Δεν χρησιμοποιούν αφηρημένες έννοιες. Συχνή είναι η χρήση διαλόγου. Ήταν τραγούδια καθιστά (δε χορεύονταν), με πλούσια μελωδία.

Το πνεύμα που εκφράζουν είναι ο θαυμασμός για την ανδρεία, τη «λεβεντιά» και την ανεξάρτητη ζωή μέσα στα σκοτεινά χρόνια της δουλείας.

1. Στίλπων Κυριακίδης, Το Δημοτικό Τραγούδι - Συναγωγή Μελετών, Αθήνα, 1978, εκδ. Ερμής, σ. 50 κ.εξ.

 

Διαδικτυακές πηγές:  

 

Συλλογές

Γ. Κ. Σπυριδάκης, Γ. Α. Μέγας, Δ. Α. Πετρόπουλος, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια(Εκλογή)

Γεώργ. Κ. Σπυριδάκης - Σπυρ. Δ. Περιστέρης, Ελληνικά δημοτικά τραγούδια

Απόστολος Μελαχρινός, Δημοτικά τραγούδια

Ν. Γ. Πολίτης, Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού

Claude Fauriel, Chants populaires de la Grece moderne

 

 

 Μελέτες

 Άγης Θέρος, «Τα τραγούδια των Ελλήνων»

Δημήτριος Σ. Λουκάτος, «Τα Πρώτα Τραγουδήματα του Εικοσιένα (Κείμενα από τον Φλωριέλ)»

 Γ. Μ. Αποστολάκης, Τα Δημοτικά Τραγούδια

 Στίλπ. Π. Κυριακίδης, Ελληνική Λαογραφία, μέρος Α΄: Μνημεία του Λόγου

 Ε. Ψυχογιού, Μαύρη γη και Ελένη: Τελετουργίες θανάτου και αναγέννησης

 Ν. Γ. Πολίτης, Ακριτικά άσματα: Ο θάνατος του Διγενή

 

Ηχογραφημένες εκτελέσεις δημοτικών τραγουδιών

  Ελληνική Μουσική Βιβλιοθήκη

  Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο Μέλπως Μερλιέ

  Πολιτιστική Πύλη Θράκης

  Ελληνικό παραδοσιακό και λαϊκό τραγούδημα

 

Λεξιλόγιο

  Λεξικό της Μεσαιωνικής Ελληνικής Δημώδους Γραμματείας

  Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής

 

 

ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ (1453 - 1669)

Μετά την Άλωση της Πόλης πολλοί Έλληνες καταφεύγουν στη Δύση (ελληνισμός διασποράς). Από τις ελληνικές περιοχές άλλες υποδουλώνονται στους Τούρκους (τουρκοκρατούμενος ελληνισμός), κι άλλες στους Φράγκους, Ενετούς (λατινοκρατούμένους ελληνισμός) κτλ. Η συνεισφορά του ελληνισμού της διασποράς και του τουρκοκρατούμενου είναι περιορισμένη. Το ανανεωτικό πνεύμα της Αναγέννησης θα επηρεάσει τις περιοχές του λατινοκρατούμενου ελληνισμού και κυρίως την Κρήτη, όπου, μετά από μια πρώιμη περίοδο (15ος-τέλος 16ου αι.), η κρητική λογοτεχνία θα φτάσει στην ακμή της (τέλη 16ου - 1669).

 

Ανθολογούμενα κείμενα της περιόδου: Καταλόγια - Κυπριακά - Ο Απόκοπος του Μπεργαδή. - Δυο χορικά από το Βασιλέα Ροδολίνο. -Ο Κατζούρμπος κι η Ερωφίλη του Γ. Χορτάτση. Ο Ερωτόκριτος και η Θυσία του Αβραάμ του Β. Κορνάρου.

Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης, που άφησε τον ελληνισμό χωρίς κρατική συγκρότηση και πολιτική ηγεσία, ήταν επόμενο να επηρεάσει πολύ την πνευματική του εξέλιξη. Στην κρίσιμη αυτή κατάσταση ο λαός αντιμετωπίζει τη δοκιμασία του με καρτερία κι εμπιστοσύνη στο μέλλον. Κι ενώ πριν από την Άλωση κυκλοφορούσαν προφητείες που προμηνούσαν καταστροφές, μετά την Άλωση άρχισε να ριζώνει στις ψυχές των υποδούλων η ελπίδα για το μέλλον του έθνους μας, που θ' αποκτήσει με το σπαθί ό,τι έχασε.

 

Λατινοκρατούμενος ελληνισμός

Στις περιοχές του λατινοκρατούμενου ελληνισμού η λογοτεχνική παραγωγή συνεχίστηκε χωρίς ουσιαστικά να επηρεαστεί από την κατάκτηση της Κωνσταντινούπολης. Οι σημαντικότερες απ' αυτές είναι τα Δωδεκάνησα, η Κύπρος και η Κρήτη.

1. Δωδεκάνησα. Το 1309 τα Δωδεκάνησα κατακτήθηκαν από τους ιππότες του Αγ. Ιωάννη κι έμειναν στα χέρια τους ως το 1522, οπότε πέρασαν στην εξουσία των Τούρκων. Μια σειρά από ερωτικά ποιήματα με τίτλο Καταλόγια ή Ερωτοπαίγνια, που γράφτηκαν στα μέσα του 15ου ως τις αρχές του 16ου αι., φαίνεται ότι έχει δωδεκανησιακή προέλευση.

2. Κύπρος. Το 1191 η Κύπρος κατακτήθηκε από τους Φράγκους. Μετά τους Φράγκους ακολούθησαν οι Ενετοί (1489) και οι Τούρκοι (1571). Από τη βυζαντινή ακόμη περίοδο ήταν άφθονα τα ακριτικά τραγούδια, που εξυμνούσαν τους αγώνες κατά των επιδρομέων (Αράβων κυρίως). Πολλά απ' αυτά διασώθηκαν από τους «ποιητάρηδες», που τ' απάγγελναν στα διάφορα πανηγύρια. Η εξέλιξη της κυπριακής λογοτεχνίας συνεχίστηκε και κατά την περίοδο της Φραγκοκρατίας, οπότε για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε η κυπριακή διάλεκτος. Κατά την περίοδο αυτή ιδιαίτερη ανάπτυξη σημείωσε η συγγραφή Χρονικών (Λεόντιος Μαχαιράς, Γεώργιος Βουστρώνιος). Ο Μαχαιράς, που χρησιμοποίησε την κυπριακή διάλεκτο, ασχολείται βασικά με την ιστορία της Κύπρου από το 1359-1432 στο έργο του «Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου» κι ο Βουστρώνιος από το 1456-1501. Από την τελευταία περίοδο της Ενετοκατίας μάς σώθηκε μια συλλογή λυρικών ποιημάτων, που χαρακτηριστικά γνωρίσματα έχουν την εξευγενισμένη μορφή, με την οποία παρουσιάζουν τον έρωτα, τη χρήση της ομοιοκαταληξίας, το λεπτό αίσθημα, το παιγνιδιάρικο ύφος και τον επιδέξιο χειρισμό της γλώσσας, που είναι έντονα ιδιωματική.

3. Κρήτη. Το 1211 η Κρήτη κατακτήθηκε από τους Ενετούς, που την κράτησαν στην εξουσία τους ως το 1669, οπότε την κατέλαβαν οι Τούρκοι. Κατά την περίοδο της Βενετοκρατίας, που μας ενδιαφέρει, οι Ενετοί αναγνώρισαν την ορθόδοξη θρησκεία των Κρητικών κι απέφυγαν να θίξουν τον κατώτερο κλήρο και τα μοναστήρια με τα κτήματα τους. Ως πρωτεύουσα της Κρήτης διατήρησαν το Χάνδακα (Ηράκλειο). Κατά τους δυο πρώτους αιώνες οι Κρητικοί ποσπάθησαν να αποτινάξουν τον ενετικό ζυγό με επαναστάσεις. Ύστερα όμως από την πτώση της Κωνσταντινούπολης το 1453 αρχίζει περίοδος ειρηνικής συνύπαρξης του πληθυσμού με τους κατακτητές. Η αποκατάσταση εσωτερικής ειρήνης στην Κρήτη δημιούργησε τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την πολιτιστική της ανάπτυξη, που συντελέστηκε σε δυο χρονικές περιόδους. Η πρώτη (15ος - τέλη 16ου αι.) είναι η περίοδος της προετοιμασίας: η γλώσσα είναι ακόμη επηρεασμένη από την κοινή της δημώδους βυζαντινής λογοτεχνίας με πολλούς αρχαϊσμούς και πολλά στοιχεία του κρητικού ιδιώματος· σιγά σιγά όμως καλλιεργείται· ο στίχος απαλλάσσεται βαθμιαία από τις ατέλειες του και γίνεται πιο εύπλαστος. Έτσι προετοιμάζεται το έδαφος για τη δεύτερη περίοδο, της ακμής. Τότε άξιοι δημιουργοί, όπως ο Γεώργιος Χορτάτσης, ο Βιτσέντζος Κορνάρος κ.ά., οδήγησαν την κρητική ποίηση σε αξιοθαύμαστη άνθηση.

I. ΠΡΩΙΜΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ

Κατά την περίοδο αυτή η βυζαντινή παράδοση δεν επιβιώνει μόνο στη γλώσσα και στη στιχουργία, αλλά και στα θέματα, που είναι ποικίλα: ιστορικά, θρησκευτικά, ηθικοδιδακτικά και σατιρικά. Παράλληλα όμως ευεργετική είναι και η διείσδυση του πνεύματος της Αναγέννησης, ιδίως της ιταλικής. Αποτέλεσμα των παραπάνω επιδράσεων είναι τα έργα της πρώιμης περιόδου, επώνυμα ή ανώνυμα, που στα τέλη του 15ου αι. πληθαίνουν. Στα έργα αυτά είναι πιο έντονα τα σημάδια του γλωσσικού κρητικού ιδιώματος. Ως προς τα θέματα τους μπορούμε να τα κατατάξουμε σε ομάδες ως εξής:

α) Σε όσα έχουν ως θέμα τον έρωτα (λ.χ. η Ριμάδα κόρης και νιου).

β) Σε όσα σατιρίζουν τα σύγχρονα ήθη· η σάτιρα αυτή γίνεται με τόλμη και παρατηρητικότητα ασυνήθιστη ως την εποχή αυτή. Από τα σατιρικά στιχουργήματα πιο αξιόλογα είναι: 1) του Στέφ. Σαχλίκη, που με τις παραστατικές του περιγραφές και την οξύτατη σάτιρά του μας δίνει μια εικόνα της αστικής ζωής του καιρού του και 2) τοΓαδάρου, Λύκου και Αλουπούς διήγησις χαρίεις, που συνεχίζει τη βυζαντινή παράδοση των ιστοριών των ζώων.

γ) Σε όσα αναφέρονται σε θέματα που έχουν σχέση με το θάνατο και την παροδικότητα της ζωής. Στην περίπτωση αυτή οι ποιητές ακολουθούν αντίστοιχα ρεύματα που αναφαίνονται στη Δύση. Τέτοια διάθεση εκφράζουν τα εξής: 1) Ρίμα θρηνητική εις τον πικρόν και ακόρεστον Άδην του Ιωάννη Πικατόρου, που πραγματεύεται το ίδιο θέμα με τον Απόκοπο του Μπεργαδή, αλλά δε διαθέτει τις αρετές του, και 2) O Απόκοπος του Μπεργαδή, που είναι το πιο αξιόλογο έργο της πρώιμης περιόδου.

II. Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΑΚΜΗΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΙΚΗΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑΣ (τέλη 16ου αι. - 1669)

Η άνθηση της κρητικής λογοτεχνίας του 17ου αι. προετοιμάστηκε από τους ποιητές της προηγούμενης περιόδου. Υπήρχε, επομένως, υποδομή, το κατάλληλο δηλαδή ποιητικό έδαφος, που δίνει τη δυνατότητα στους ποιητές του 15ου αι. ν' αφομοιώνουν δημιουργικά τις ξένες (ιταλικές κυρίως) επιδράσεις. Η ποιητική όμως παράδοση συμβαδίζει και με μια ανάλογη πολιτιστική ανάπτυξη. Ήδη από το 15ο αι. έχουμε ενδείξεις που φανερώνουν ότι στη βενετοκρατούμενη Κρήτη υπήρξε ανώτερη παιδεία. Την πολιτιστική αυτή ανάπτυξη ενισχύει η βενετσιάνικη κατοχή, που είχε ως συνέπεια τη διείσδυση του πολιτισμού της δυτικής αναγέννησης. Αν θέλαμε να επισημάνουμε μερικά βασικά χαρακτηριστικά αυτής της περιόδου, θα μπορούσαμε να τα εντοπίσουμε στο λογοτεχνικό είδος που κυριάρχησε, τη γλώσσα και τη δημιουργική πνοή των ποιητών.

1.Το λογοτεχνικό είδος. Εκτός από τη Βοσκόπουλα, που ανήκει στην ποιμενική ποίηση, και τον Ερωτόκριτο, που θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε έμμετρο μυθιστόρημα, τα άλλα έργα της περιόδου αυτής είναι θεατρικά. Αυτό δείχνει πως στην Κρήτη οι συνθήκες ευνοούν την ανάπτυξη του θεάτρου κι ότι υπάρχει κοινό αρκετά ώριμο, για να το δεχτεί. Όπως ξέρουμε, σ' όλο το Μεσαίωνα δεν έχουμε θέατρο, ούτε στο Βυζάντιο ούτε στην Ευρώπη. Στην Ευρώπη συναντούμε μονάχα τυποποιημένες θρησκευτικές παραστάσεις, συνήθως αναπαραστάσεις σκηνών της Π. και Κ. Διαθήκης, που ονομάζονται μυστήρια Το θέατρο προϋποθέτει ανθρώπους που σκέπτονται ελεύθερα και είναι απαλλαγμένοι από τη δεσποτεία του μύθου και του δόγματος.

Στην Αναγέννηση δημιουργούνται οι κατάλληλες προϋποθέσεις για ν' αναπτυχθεί ξανά η δραματική τέχνη, η κωμωδία και η τραγωδία. Η αναγεννησιακή τραγωδία, που στη μορφή συχνά μιμείται την αρχαία, είναι διαποτισμένη από το πνεύμα της εποχής, που λατρεύει την ελεύθερη σκέψη, προβάλλει ως ιδανικό τύπο τον άνθρωπο που είναι ελεύθερος, αντιμετωπίζει τη ζωή με αισιοδοξία και γεύεται τις χαρές της. Όλη αυτή η ανανεωτική πνοή της Αναγέννησης (κυρίως της ιταλικής) θα περάσει στη λογοτεχνική παραγωγή της Κρήτης και περισσότερο στη θεατρική.

2. Η γλώσσα. Η γλώσσα, που χρησιμοποίησαν οι ποιητές της περιόδου αυτής είναι η κρητική διάλεκτος της εποχής, απαλλαγμένη από διάφορα λόγια στοιχεία ή μεσαιωνικά κατάλοιπα. Όπως παρατηρεί ο Λίνος Πολίτης, «Το ντόπιο ιδίωμα υψώνεται σε μια γλώσσα λογοτεχνική, κομψή, ικανή να αποδώσει τις πιο λεπτές αποχρώσεις του ποιητικού στοχασμού. Μια γλώσσα διαμορφωμένη με βούληση καλλιτεχνική. Ίσως ποτέ άλλοτε η δημοτική δε γράφτηκε με τόση καθαρότητα και με τόση συνέπεια στη νεοελληνική λογοτεχνία». 1

3. Η δημιουργική πνοή. Η φιλολογική έρευνα έχει εξακριβώσει πως και στην Κρήτη συνέβη ό,τι συνηθιζόταν την εποχή αυτή σ' όλη σχεδόν την Ευρώπη. Οι ποιητές έγραφαν τα έργα τους βασισμένοι σε κάποιο ξένο πρότυπο. (Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Σαίξπηρ). Πράγματι, κάθε κρητικό έργο βασίζεται, ως προς την υπόθεση, σε κάποιο δυτικό, ιταλικό κυρίως. Ο ποιητής συνήθως διασκευάζει το πρότυπο του και με το δημιουργικό του πνεύμα κατά κανόνα το ξεπερνά σε λογοτεχνική αξία.

III. Η ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΗ

Η Βοσκοπούλα είναι δείγμα της ποιμενικής ποίησης που είναι πολύ διαδεδομένη κατά την περίοδο της Αναγέννησης κι εκφράζει τη νοσταλγία των κατοίκων της πόλης για τη φυσική ζωή. Το όνομα του ποιητή μάς είναι άγνωστο. Πρωτοτυπώθηκε το 1627, πρέπει όμως να γράφτηκε πιο πριν (γύρω στα 1590).

Αν όμως ο ποιητής της Βοσκοπούλας μάς είναι άγνωστος, ξέρουμε σήμερα τα ονόματα των ποιητών που δέσποσαν κατά την περίοδο που εξετάζουμε: είναι ο Γεώργιος Χορτάτσης κι ο Βιτσέντζος Κορνάρος. Ο πρώτος θεωρείται εισηγητής του θεάτρου στην Κρήτη· ο δεύτερος με τον Ερωτόκριτο οδηγεί την κρητική λογοτεχνία στην πιο κορυφαία στιγμή της. Καρπός της συγγραφικής τους δράσης κι άλλων ομοτέχνων τους είναι τα εξής θεατρικά είδη: τραγωδίες, κωμωδίες, κι από ένα θρησκευτικό και ποιμενικό δράμα.

α) Τραγωδίες:

I. Ερωφίλη. Είναι το σημαντικότερο έργο του Γ. Χορτάτση.

II.   Βασιλεύς ο Ροδολίνος. Ποιητής της είναι ο Ιωάννης Ανδρέας Τρώιλος από το Ρέθυμνο. Το θέμα που κυριαρχεί στην τραγωδία αυτή είναι η σύγκρουση του ήρωα ανάμεσα σε δύο αισθήματα: το αίσθημα της φιλίας και το αίσθημα του έρωτα.

 

III. Ζήνων. Ο ποιητής μάς είναι άγνωστος.

β) Κωμωδίες:

I. Κατζούρμπος του Γ. Χορτάτση.

II. Στάθης. Δεν ξέρουμε ούτε τον ποιητή ούτε το χρόνο που γράφτηκε.

III. Φουρτουνάτος του Μάρκου Αντωνίου Φώσκολου. 

γ) Θρησκευτικό δράμα: Η Θυσία του Αβραάμ. Σήμερα θεωρείται βέβαιο ότι ποιητής της είναι ο Βιτσέντζος Κορνάρος, που επεξεργάστηκε το πρότυπό του με αρκετή ελευθερία. Το έργο διακρίνεται για τη δραματική του ένταση και τη σκιαγράφηση του ανθρώπινου πόνου του πατέρα και της μητέρας.

δ) Ποιμενικό δράμα:

Πανώρια. Είναι νεανικό έργο του Γεωργίου Χορτάτση. Παλιότερα ήταν γνωστό με τον τίτλο Γύπαρης.

Το πιο σημαντικό όμως έργο της περιόδου είναι ο Ερωτόκριτος του Β. Κορνάρου, που βασίστηκε σ' ένα συνηθισμένο μυθιστόρημα της εποχής κι έγραψε ένα πραγματικό αριστούργημα. Η αφομοιωτική και δημιουργική ικανότητα των ποιητών της Κρήτης φτάνει με τον Ερωτόκριτο στην κορύφωση της.