Νεοελληνικό Διαφωτισμό ονομάζουμε το σύνολο των πνευματικών και συνειδησιακών φαινομένων της νεοελληνικής ιστορίας που συνέβησαν την πεντηκονταετία 1774 – 1821. Αν και χρονικά η έναρξη του Διαφωτισμού τοποθετείται στις αρχές του 18ου αιώνα, τίθεται ως ιστορικό ορόσημο η Συνθήκη του Κιουτσούκ Καϊναρτζή (1774) μεταξύ Οθωμανών και Ρώσων, η οποία περιλάμβανε ευνοϊκούς κυρίως οικονομικούς όρους για τους υπόδουλους λαούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, γεγονός που επέτρεψε και την πνευματική ανάπτυξη των Ελλήνων.

Η περίοδος αυτή της νεοελληνικής ιστορίας χαρακτηρίστηκε από τους μελετητές ως Νεοελληνικός Διαφωτισμός σε αντιδιαστολή με τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό που εμφανίστηκε τον 17ο και 18ο αιώνα στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γαλλία. Διαφωτισμός ή Αιώνας των Φώτων ονομάστηκε η οικονομική, επιστημονική, πολιτική και γενικότερα ιδεολογική κίνηση που έθεσε ως στόχο τη βελτίωση της ανθρώπινης κοινωνίας. Ο Διαφωτισμός υπήρξε ένα πολύ σημαντικό κίνημα που άλλαξε τη νοοτροπία και τον τρόπο σκέψης σε ολόκληρη την Ευρώπη, επηρέασε σχεδόν όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας και οδήγησε στην Γαλλική Επανάσταση.

Η τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα και οι δύο πρώτες του 19ου είναι χρόνια κρίσιμα και πολύ σημαντικά για το νέο ελληνισμό. Όλα δείχνουν πως το σκλαβωμένο έθνος προχωρεί προς μια καινούρια σύνθεση και τελικά προς την απελευθέρωση. Η οικονομική ευημερία, η άνοδος της μεσαίας τάξης, η διεύρυνση των ενδιαφερόντων, η δίψα για παιδεία και παράλληλα η σταδιακή εθνική χειραφέτηση και ο πόθος για ελευθερία είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του αναγεννώμενου νέου ελληνισμού.

Η κοινωνική, οικονομική και πνευματική εξέλιξη εκφράζεται αρκετά έντονα και στη συγγραφική παραγωγή. Πολυπληθείς εκδόσεις πρωτότυπων ή μεταφρασμένων έργων, περιοδικά, εφημερίδες αυξάνονται συν τω χρόνω και δίνουν στους νέους Έλληνες τη δυνατότητα να έρθουν σε επαφή με κάθε είδος γνώσης.

Όσον αφορά τα ελληνικά Γράμματα, η συγγραφική παραγωγή την περίοδο του Διαφωτισμού αναφέρεται κυρίως σε ιστορικά και φιλολογικά έργα και πολύ λιγότερο στη λογοτεχνία. Αυτό ήταν φυσικό αφού ο σκοπός σε εκείνη την ιστορική στιγμή ήταν να μάθουν οι σκλαβωμένοι ραγιάδες την εθνική και ιστορική τους καταγωγή και να συνειδητοποιήσουν την ιστορική τους προοπτική. Γι’ αυτό και την περίοδο του Διαφωτισμού οι λόγιοι στρέφονται κυρίως προς τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς και προσπαθούν με τα έργα τους να συμβάλουν στην εθνική αυτογνωσία. Ωστόσο, δεν λείπουν και τα πρώτα αξιόλογα ποιητικά έργα που δείχνουν ακριβώς ότι η αφύπνιση των συνειδήσεων την περίοδο του Διαφωτισμού απλωνόταν σε όλο το φάσμα του πνεύματος.

Στο κεφάλαιο αυτό ανθολογούνται έργα που καλύπτουν  όλο το φάσμα της λογοτεχνικής παραγωγής (ποίηση, πεζογραφία, επιστολές, δοκίμιο) και αντιπροσωπεύουν όλα τα είδη της γλώσσας που χρησιμοποιήθηκε από τους λογοτέχνες και λογίους της εποχής (δημώδης, αρχαΐζουσα, μεικτή γλώσσα).

Η επιλογή των κειμένων έγινε επίσης με κριτήριο να δοθεί μια πλήρης εικόνα των διαφορετικών απόψεων, όσον αφορά τογλωσσικό ζήτημα, το οποίο την περίοδο του Διαφωτισμού ετέθη με πολύ έντονο τρόπο, γεγονός που προκάλεσε αντιπαραθέσεις μεταξύ των λογίων της εποχής. Έτσι, μέσα από τα κείμενα προβάλλονται οι απόψεις των τριών ιδεολογικών παρατάξεων, τωνυποστηρικτών της δημώδους γλώσσας (Αθ. Χριστόπουλος, Ι. Βηλαράς, Ρήγας Βελεστινλής), των αρχαϊστών (Ν. Δούκας) και τωνοπαδών της μεικτής γλώσσας (Αδ. Κοραής). Κριτήριο αποτέλεσε επίσης και η σημαντικότητα των κειμένων από ιστορικής πλευράς, κατά πόσο δηλαδή αποτυπώνει πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα της εποχής (Ελληνική Νομαρχία, Ρωσσαγγλογάλλος).

[πηγή: Πολιτιστικός Θησαυρός της Ελληνικής Γλώσσας]